Kancelaria Radców Prawnych Górski&Szetela

I. Czym są klazule abuzywne ?

Zgodnie z treścią art. 385(1) Kodeksu Cywilnego, mowa o takich postanowieniach umowy zawieranej z konsumentem, które nie zostały z nim indywidualnie uzgodnione, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając przy tym jego interesy. Jeżeli jednak chodzi o postanowienia, które określają główne świadczenia stron (np. cena, wynagrodzenie), to nie będą mogły one zostać uznane za niedozwolone, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny (jednoznaczność można rozumieć tu jako sformułowanie niebudzące wątpliwości, np. cena określona kwotowo).

Jako przykład takiego postanowienia wskazać można klauzulę wyłączającą odpowiedzialność profesjonalnej strony umowy za niewykonanie bądź nienależyte wykonanie zobowiązania. Postanowienia niedozwolone mogą występować zarówno w zwykłej umowie, jak również we wzorcu umowy. Wymaga jednak podkreślenia, że nie może zostać uznane za niedozwolone postanowienie, choćby naruszające równowagę kontraktową stron, na treść którego konsument miał w chwili zawierania umowy rzeczywisty wpływ, tj. zostało ono z nim uzgodnione. Mowa zatem jedynie o postanowieniach narzuconych konsumentowi. Narzuconymi postanowieniami są także te, z którymi konsument miał możliwość zapoznania się przed zawarciem umowy i które przyjął.

 II. Istota kontroli postanowień umownych.

Co do zasady, kontrola postanowień umownych może mieć miejsce wyłącznie w sytuacji, gdy umowa ta została zawarta pomiędzy przedsiębiorcą (stroną profesjonalną) a konsumentem (osobą fizyczną dokonującą z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą i zawodową). Niecelowe bowiem byłoby poddawanie kontroli wzorców umów zawieranych pomiędzy przedsiębiorcami, z uwagi na profesjonalny charakter dokonywanych przez nich czynności. Istota kontroli postanowień umowy zawieranych przez przedsiębiorcę z konsumentem sprowadza się do tego, że w takim stosunku zobowiązaniowym konsument uznawany jest za słabszego uczestnika transakcji. Zazwyczaj nie ma on bowiem możliwości ustalania i negocjowania warunków zawieranej z nim umowy. Przykładem takiej sytuacji może być zawarcie umowy o kredyt hipoteczny, w której to konsument będzie miał możliwości podpisania umowy, a zatem przyjęcia jej w całości, bądź odrzucenia jej w całości. Możliwość uznania danego postanowienia umowy za niedozwolone stanowi więc swoistą ochronę konsumenta i może zostać dokonane nawet po zawarciu przez konsumenta umowy.

III. Sposoby eliminowania postanowień niedozwolonych  z obrotu prawnego - modele  kontroli postanowień umownych.

Jeżeli konsument jeszcze przed zawarciem umowy stwierdzi, że oferowane w umowie przez stronę profesjonalną warunki w rażący sposób naruszają jego interesy, bądź są sprzeczne z dobrymi obyczajami, powinien zwrócić drugiej stronie uwagę na ten fakt. Przedsiębiorca może wówczas zgodzić się na negocjacje warunków umowy. W sytuacji natomiast, gdy konsument zwrócił uwagę na taki charakter danego postanowienia już po zawarciu z nim umowy, wówczas zgodnie z Kodeksem Cywilnym, postanowienie takie nie wiąże konsumenta z mocy prawa. Zdaniem Sądu Najwyższego „lukę, która powstała w umowie w wyniku zastrzeżenia postanowienia niedozwolonego, należy wypełniać na korzyść konsumenta” (wyrok SN z 14 lipca 2017 r., II CSK 803/16).

Co jednak w sytuacji, gdy przedsiębiorca nie przychyla się do stanowiska konsumenta? Wówczas konsument może dochodzić swoich roszczeń w postępowaniu sądowym (model kontroli incydentalnej). Często konsument ma wątpliwości, czy dane postanowienie uznać za niedozwolone. Przy ocenie abuzywności postanowienia pomocny jest katalog zawarty w  art. 385(3) Kodeksu Cywilnego, który wskazuje na klauzule, które z dużym prawdopodobieństwem zostaną przez sąd uznane za niedozwolone. Katalog ten nie ma charakteru wyczerpującego i ma za zadanie jedynie wskazywać, jakie najczęściej postanowienia niedozwolone spotykane są w praktyce.

W oderwaniu od konkretnego przypadku, kontrolę nad stosowanymi w obrocie wzorcami umownymi sprawują Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (SOKiK decyduje o niedozwolonym charakterze postanowień jedynie jednak co do spraw wszczętych przed dniem nowelizacji ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, tj. wszczętych do 17 kwietnia 2016 r.) oraz Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (model kontroli abstrakcyjnej). Sądem właściwym do prowadzenia spraw, których celem jest wyeliminowanie z obrotu prawnego niedozwolonego postanowienia i ochrona konsumentów przed jego wykorzystaniem, jest Sąd Okręgowy w Warszawie (SOKiK) i tylko orzeczenia tego sądu są podstawą do wpisania postanowienia do rejestru klauzul niedozwolonych. Co ważne, ugoda/porozumienie stron w kwestii charakteru postanowienia, jak również uznanie powództwa przez przedsiębiorcę stosującego niedozwolone postanowienie, nie mają wpływu na orzeczenie wydane przez SOKiK. Do rejestru klauzul niedozwolonych będą wpisywane postanowienia uznane przez SOKiK za niedozwolone na powyższych zasadach, tylko do 2026 r.

Ochroną zbiorowych interesów konsumentów zajmuje się Prezes UOKiK, który obecnie prowadzi postępowania w sprawie uznania postanowień umownych za niedozwolone i wydaje w tych sprawach decyzje, a także decyzje zakazujące praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów (takimi praktykami są m.in. stosowanie przez przedsiębiorcę postanowienia uznanego za niedozwolone orzeczeniem SOKiK, a także postanowienia, które w brzmieniu co do celów i skutków podobne jest do treści postanowienia już wpisanego do rejestru)

 IV. Skutki uznania postanowienia za niedozwolone.

Jak już zostało zasygnalizowane, na skutek uznania postanowienia umowy za niedozwolone, przestaje ono wiązać konsumenta, przy czym pozostała część umowy lub wzorca pozostaje skuteczna. Zgodnie z tym, konsument może uznać takie postanowienie za nieistniejące.

Jakie natomiast skutki niesie to za sobą dla strony profesjonalnej? Podobnie jak w przypadku konsumenta, przedsiębiorca będzie musiał liczyć się z tym, że postanowienie uznane za niedozwolone od momentu zawarcia umowy (związania wzorcem umowy), pozostaje bez wpływu na treść łączącego strony stosunku. Ważną kwestią jest jednak rozróżnienie, iż w sytuacji uznania klauzuli za niedozwoloną na skutek indywidualnego postępowania przed sądem powszechnym, klauzula ta zachowuje swój charakter jedynie względem stron tej umowy. Zatem, co do pozostałych umów zawartych przez tego przedsiębiorcę z innymi konsumentami, klauzula ta (choćby tożsama z tą uznaną przez sąd powszechny za niedozwoloną) pozostaje skuteczna względem stron tych umów. Zakaz stosowania takiej klauzuli w całym obrocie konsumenckim, a zatem wystąpienie skutków uznania postanowienia za niedozwolone, powstaje z chwilą uznania tego postanowienia za niedozwolone na skutek kontroli abstrakcyjnej, nie zaś kontroli incydentalnej. Wówczas dopiero przedsiębiorca powinien liczyć się z konsekwencjami stosowania takiej klauzuli w stosunkach z innymi konsumentami, bowiem w skutek stosowania takiego postanowienia Prezes UOKiK ma prawo nałożyć na przedsiębiorcę karę w wysokości do 10 procent jego przychodu z poprzedniego roku. Ponadto, może także zobowiązać takiego przedsiębiorcę do podjęcia środków zmierzających do usunięcia trwałych skutków naruszenia zakazu (np. obowiązek  poinformowania konsumentów o uznaniu postanowienia jego wzorca za niedozwolone).